રસ્તો
સૂરજ આજે પૂરા જોશમાં હતો. આજે જાણે જમીનને વીંધીને પાતાળ સુધી પહોંચવાનું પ્રણ માંડ્યું હોય, એમ કાળજાળ વરસતો હતો. વરસાદ આ વર્ષે ઓછો હતો એમાં પણ આ તો મોસમ જ પાણી વગરની હતી! ક્યારેક એવું લાગતું જલ્દી ઊઠીને નદી બની વહી જાઉં અને સાગરમાં સમાઈ જાઉં, પણ આવું વરદાન તો મને વેદપુરાણે પણ નથી આપ્યું. માણસોના પ્રતાપે મારા શરીર ઉપર હવે કોઈ જ આવરણો રહ્યા ન્હોતાં એટલે તડકો પણ થપાટ મારીને મને અંદરથી વીંધતો રહેતો. ધરતીના પટ પર વિસ્તરાઈને લોકોને ઠેકાણે પહોંચાડવાનું મારું કામ! દુનિયા આખી અને કુદરતનો ભાર વેંઢારવાનું નામ મારી જિંદગી! માણસે મારા ઉપર ડામરના લપેડા એવી રીતે લગાવ્યાં હતા કે જાણે બળદને નથ પહેરાવી હળમાં જોડાવા તૈયાર કર્યો હોય.
એક કાચીંડાએ મારા રંગનું વસ્ર ધારણ કર્યું છે, અસ્સલ ડામરિયો રંગ. કોઈની નજરે ન ચડે એમ! અહીં ક્યારેક કીડીઓ અને નાના જીવજંતુઓની નાજુક કાયા મનને હળવો રોમાંચ આપી જાય એવા સમયનો ચોખ્ખો લાભ લેવા આ જીવ રાહ જોઈને બેઠેલું છે, ક્યારનું! ઘડી ઘડી બંને આંખો અલગ-અલગ દિશામાં શિકાર શોધે છે. આજબાજુ ઊગેલું જંગલી ઘાસ સૂર્યદેવના પ્રતાપે સૂકું થઈને રંગ બદલીને ધરતીને પંડે ખંજવાળ ઊભી કરે છે. હવે એ પોતાના મૂળ રૂપમાં ક્યારેય નહીં આવે. મારે પંડે છુટાછવાયા ઝાડઝાંખરાં ઠંડકના થીગડાં મારતાં રહે છે. અહીં ક્યારેક સાપ-નોળિયાની બથ્થંબથ્થી થાય, તો ક્યારેક રોઝડા માર્ગ વટી પેલે પાર જાય. રાત પડે ત્યાં તો જીવજંતુઓના તેજ અવાજ વાતાવરણમાં જાન જગાડી દે અને જાગતા જુગનુઓની કુદાકુદ અંધારામાં વેરાતી જરીની જેમ ચમકી ઊઠે; ક્યારેક પવનની લહેરકી થોડાંઘણાં સુક્કા પાનને આ બાજુ આંટો મરાવે. થોડા વખત પહેલાં ખિલખિલ લહેરાતાં વૃક્ષો તો હવે ઉપવાસે ઉતરી તપ કરતાં અઘોરીઓની જેમ ગંભીર મોં ઉપર તડકી ચોપડી બેઠાં છે.
બધા દિવસો સરખાં નથી હોતા. વરસાદમાં તો અમે સૌ ખીલીએ. દેડકાંની ડ્રાંઉ-ડ્રાંઉ અમને આખી રાત જગાડતી. ક્યારેક અહીં ઊગેલા લીલા ઘાસને ચરવા આસપાસનાં ગામોની ગાયો અને ઘેંટાં-બકરાં આવતાં અને ક્યારેક ઊંટડા લઈને વણજારા પણ તંબુ તાણતા. ક્યારેક રોઝડાના ધણ દેખાતા, આમ ધરતીના અંગેઅંગથી જીવ ફૂટી નીકળતો. સાપ પેટ ઘસડી કેડીઓને પંપાળતા તો ક્યારેક વળી એકલદોકલ સસલાંયે આવી જતા. તો ક્યારેક ભક્ષક અને ભક્ષ્યનાં જીવ સોંસરવા ખેલમાં કુદરત બાજી મારી જતી. વળી વરસાદ જાય, આ જગ્યાની માયા સંકેલાય ને સઘળું બાધકણી બૈરીની જેમ સૂરજ સામે બાથ ભીડતું. માણસની ગેરહાજરીમાં અમે સૌ જીવતાં. આ જંગલ, પશુ-પંખી, જીવજંતુ, કેડીઓ, આકાશ, હવા અને હું! પણ સૌથી ઉપર તો સૂરજનું જ અસ્તિત્વ રહેતું. ક્યારેક હળવો થઈને અમારા સૌના પંડ ઠારતો અને કયારેક અપલખણો થઈને ઊંચે ચડી બધાને દઝાડતો. અહીં જંગલ હતું, પણ જંગલી જાનવરો હવે બહુ રહ્યાં ન હતાં. ખાલી પડેલા કલરવમાં ક્યારેક એકલદોકલ પારેવું વિસામો ખાવા રોકાતું અને ઝડપથી વિદાય લઈ લેતું. મને પેલી કોયલ યાદ આવતી, જે આંબાની શોધમાં અહીં વિસામો ખાવા બેસતી ને હળવું સંગીત વેરતી જતી, જાણે વગડામાં રોનકની ટપાલ નાંખવા આવી હોય! હવે અહીં કાગડા પણ નથી આવતા. આસપાસની આટલી બધી ચહેલપહેલમાં હવે હું એક જ માણસોને જ કામની વસ્તુ લાગતો, એટલે કાચી કેડીએ ડામર લીંપી નેતાજી ઉદ્ઘાટન કરી ગયેલા. મને લાગેલું કે એમને તો દરરોજ મારી જરૂર પડશે, પણ સાંભળ્યું છે કે એમને હવે પાંખો આવી છે. હવે અહીંથી ભારખટારાં, સાયકલો, બાઈક અને ક્યારેક બિચારો કોઈ ગરીબ પગપાળો જાય છે.
કાચીંડો અચાનક પોતાની કાયા પલટી ફરી સુક્કા ઘાસમાં ઓજલ થયો. એક જોડું ધીમી ગતિએ ચાલતું આવતું હતું, કાચીંડો ઝડપથી ઝાડીમાં જતાં કહેતો ગયો, ‘જોજે ભાઈ માણસ આવે છે.’ ધરતીનાં પાલવમાં ઊભરાતી મમતા જોઈ લાગ્યું કે કોઈ ગરીબ વટેમાર્ગુ આવે છે. કેડી માથે એ ગરીબડા પગ એવી રીતે ચાલતાં હતા કે જાણે પગલે-પગલે પૂછતા હોય, ‘ચાલુ કે નહીં?’
બાઈને માથે અધખુલો ઘુંઘટ, માથે લગભગ ભાથું બાંઘેલું, ચડતી બપોરે હાથભરત કરેલાં કપડામાં વીંટેલા વાછરડાં જેવું લગભગ એકાદ વર્ષનું બાળક અને એ બાળકને તેડી ચાલતો એનો ભરથાર! હાથમાં ઝાલેલો થેલો અને એક નાનકડી સુટકેસ જેવું. એના ઉપરના ધોળા પહેરણ પર કાપેલા રસ્તાની માટી વળગેલી હતી.
‘જાણે કેટલાયે વખતથી ચાલી-ચાલીને હવે ધીમા પડ્યા હશે.’ ઝાડ પોતાની તપસ્યા ભંગ કરતું બોલ્યું, ‘ભલે પધાર્યાં મારા બાળ’ ધરતી મલકાણી.
અમે સૌ ગમે એટલા માણસજાતને કોસીએ પણ ધરતી પોતાની મમતા માણસ માટે પણ એટલી જ રાખતી. થોડી-થોડી વારે આવતા છોકરાના રડવાનો અવાજ હવે અકબંધ શરૂ થયો.
‘હવે તો રોકાવું જ પડશે. ક્યાં પોરો ખાવા બેસવું?’ બાઈ બોલી ઊઠી, અવાજમાં એવો જ રણકો, મને મારી કોયલ યાદ આવી.
‘પણ એ બેસશે ક્યાં? આ બધાંય ઝાડવાંની ડાળીઓ તો જુદા થવા માંગતા દીકરાઓની પેઠે અળગી થઈને બેઠી છે. જો ને તડકોયે ચળાઈને આવે છે.’ મારાથી ઝાડને મેણું મરાઈ ગયું.
બાઈ ઘાંઘી થતી નાના બાળકની ભૂખ મટાવવા પાતળું ઠેકાણું શોધવા રસ્તાની સામે પાર જતી હતી. એનો ભરથાર બોલ્યો, ‘તું આંયપા ઊભી રે, હું જાવ સુ.’ બાઈને હવે ઘડીભર ઊભા રહેવાની પણ પરવા નહોતી, પગલાં આગળ વધી ગયાં હતાં. સામે પાર ઝાડ હેઠે થોડી બેસવા જેવી જગ્યા લાગતી હતી.
‘એ તમે આવો પાછળ, હું આ હાલી. જગ્યા હમી કરી પાલવ ઢીલો કરી લઉં, મારો લાલિયો હવે એક મિનેટ નો રે હો.’ બાઈ પગની ઝડપ વધારતા બોલી.
બાપ ધીમો પડ્યો, મા ઉતાવળે દોડી. પેલી બાજુ રસ્તો જોઈને થડ પાછળ બાઈ પાલવ ઢીલો કરતી પાછી ઊભી થઈ.
રસ્તાની પેલી બાજુથી ધીમા પગલે આવતા ધણીને બોલી ‘એલા ઉતાવળા થાવ ને!’
‘આ બધા સામાનનેય રાણી તમે મને જ આપ્યા સે. તો વાર તો લાગે હો!’ એનો ધણી બોલ્યો.
બાઈ અધીરું હસતી આગળ વધી, એ જાણ બહાર કે બીજી બાજુથી કોઈ ભાન ભૂલેલું વાહન આવે છે. એક ઉતાવળે દોડતી ભારેખમ કારનો ટલ્લો બાઈને કચ્ચરઘાણ કરતી ચાલી ગઈ. અચાનક લાગેલા ટલ્લામાં બાઈ ઊંચે ફંગોળાઈને હેઠી પડી. એક કારમી ચીસ નીકળી. છેક મારા હ્રદયને વીંધતી-પાતાળના પડો ને કોતરતી ચાલી ગઈ!
‘રે મારી બાળ ઊભી થા.’ ધરતી ખમ્મા કરતી હતી.
આ તો માણસનું શરીર, ગતિ કરવા ટેવાયેલું! ફટાફટ માથાથી લોહીની ધાર નીકળીને ચોતરફથી માથાને ફાડતી મારે માથે રક્ત તિલક કરતી ગઈ.
‘એ ધીરા ખમો, મારાથી આવા અપશુકન સહન ન થાય.’ મારાથી બોલાઈ ગયું પણ માણસનું લોહી તો એના જેવું જ હઠીલું!
ઓઢણીને હવામાં ફંગોળતો બાઈનો બરડોયે સાવ ઉઘાડો થઈ ગયો. કાપડામાં દેખાતો ઉઘાડો બરડો વળ ખાઈને ધરતી પર ચત્તોપાટ થઈ પડ્યો. માણસજાતનો આવો ભોગ મેં પહેલા ક્યારેય ન્હોતો જોયો. પુરુષ એને બચાવવાના નિષ્ફળ પ્રયાસ કરતો રહ્યો. બાઈ હવે કાચીંડો થઈ ધરતી પર ખોડાઈ ગઈ હતી. એની આંખો બાળક ઉપર સ્થિર જડાઈ અને પછી પથ્થર બની ગઈ. નફીકરો ગાડીવાળો તો ક્યારનો ડરનો માર્યો ભાગી ગયો હતો. પાછળ વળી એક નજર જોવાની પણ હિંમત ન કરી. એનો ભરથાર એની પડખે બેસી આક્રંદ કરતો રહયો. માની છાતીને હાથ મારતું નાદાન બાળક નિરંતર રડ્યે જતું હતું.
ઝાડનાં મૂળિયામાં તડપ ઊઠી અને ધરતીને કરગરવા લાગ્યા,‘એ મારી માવડી ઈ બાઈને થોડીક તો ઓથ આપી જીવાડી હોત! માના ઉભરાયેલા છેલ્લા દૂધ આ અભાગિયા બાળની તલબ ઓછી કરત.’
સૂરજ ઘડીક હળવો થયો પણ આકાશ હવે વધું બળતું હતું. પોતાના તાપે જ આંખો આંધળી કરેલો સૂરજ સૌને પુછતો હતો, ‘આ માતમ શેનો?’
ઝાડ બોલ્યું, ‘મા મરી.’
‘અને બાપ?’ સૂરજે અધીરાઈથી પુછ્યું.
‘બાપ હજી જીવે છે, નમાયા બાળ સાથે.’ ઝાડે છેલ્લી ખબર સંભળાવી.
મારી ડામરની ચામડીને હળવા ઉઝરડા પડ્યા હતા, પણ ઓરમાન બાપની જેમ સૂરજને મારી પડી નહોતી.
બાઈની સાથે કેટલીયે વેદના, બાળકને પેટ ભરાવવાની ઉતાવળ, ધણીને સાથ આપવાના ઓરતા, ચૂડી-ચાંદલા અને લૂગડા-લત્તાના અભરખા, કયાંક ઠેકાણે પહોંચવાના અરમાન અને વિખેરાતા સંસારની તડપનાં કટકા જ્યાં-ત્યાં વેર-વિખેર પડયા હતા. ભાથું આઘે ઉલળ્યું હતું-ક્યાંક! મારે કેટકેટલું સંભાળવું? મારી ચાદર ટૂંકી પડતી હતી. એનું વેડફાયેલું રક્ત મારી રગેરગમાં ઝેરની જેમ સિંચાતું રહ્યું અને મને સૂરજના રોજબરોજના તાંડવથી પણ વધુ દઝાડતું રહ્યું, મને શું ખબર હતી કે મેં કુદરતથી પાણી માંગેલું ને રક્તજળ સિંચાશે અને દૂઘ માગતું છોકરું બાપનાં ખારાં આંસુ ધાવશે! જંગલમાં ફરીથી પહેલા જેવો સન્નાટો છવાઈ ગયો, જાણે કંઈ થયું જ નહોતું! એના ભરથારના મરસિયા હવામાં ઓગળી ચૂક્યા હતા.
બે દિવસ વીતી ગયા. બધું થાળે પડ્યું હતું. એના શરીરના કચડાયેલા ટુકડાઓ સ્મશાનમાં ક્યારના ઠેકાણે પડી ગયા હશે. ધણી હશે ક્યાંક નમાયા બાળકની સાથે. બાળક પણ મા વગર નભતા શીખતું હશે.
અહીં બધુંય પહેલાં જેવું જ થઈ ગયું હતું, પણ બાળકના રોવાનાં પડઘા અને માની ચીસ હજીય મારા હૃદયમાં થરકતાં હતાં. દુનિયા પહેલા જેવી જ ચાલે છે. આજે ફરી સૂરજ કાળઝાળ વરસતો હતો. પેલા કારચાલક જેવો નફીકરો અને નિર્દય! મારું મન ફરી એને શાપ આપતું હતું. મેં વીતેલું બધું જ હૈયે સમાવી લીધું હતું. સૂરજ હવે બરાબર માથે ચડ્યો. કાચીંડો ફરી રંગ બદલી શિકારની તલાશમાં બેઠો હતો. એક બાઈક પર બે આદમી પોતાની મસ્તીમાં પસાર થયાં. ક્યાંક ચોઘડિયાં બદલાતાં હતાં. મારા પંડે અસહ્ય વેદના થઈ, મારા પેટે ‘મા’ જન્મી! અચાનક મારા ગર્ભમાં સિંચાયેલું રક્તજળ ઘુંઘટ ઓઢી બાઈક સવારોની સામે ઊભું હતું. કાચીંડાને એક ઊડતો જીવ હાથ લાગ્યો. લપાકથી જીભ પર એને ચોંટાડીને ઓહિયા કરતો ગાયબ થયો. આ બાજુ ખબર નહીં શું થયું, પણ બાઈક સ્લિપ થઈ અને બન્ને જણ ઊછળતા ધરતી પર પછડાયા.
‘રે મારા વીર!’ ઝાડ બોલ્યું.
‘ખમ્મા તને!’ ધરતી બોલી.
‘જોજે બાપલ્યા…’ કેડીનાં પથ્થર કડક્યા. મોટા ધડાકાને લીધે આસપાસના છૂટાંછવાયાં જાનવરો ભાગ્યાં.
આકાશે લોહીમાં દૂધ દૂઝતું જોયું. અચાનકથી મનહુસિયતનાં પગલાં પાયલ પહેરેલી ડાકણની જેમ વગડામાં રણકવા લાગ્યાં.
સૂરજ ઘડીક હળવો થયો, પણ આકાશ ફરી તપ્યું, સૂરજે પૂછ્યું, ‘આ પાછો માતમ શેનો?’
ઝાડે કહ્યું, ‘બીજાની ચામડીને ચીરતાં ઉઝરડા પડ્યા છે.’
‘પણ નસીબજોગે બચ્યો લાગે છે.’ પથ્થર બોલ્યા.
‘અને પહેલો?’ બધાંય એક સાથે પૂછવા લાગ્યા.
‘એ મર્યો પીટ્યો.’ ઝાડ કણસી ઊઠયું.
‘અને રસ્તો?’ સૂરજે પહેલીવાર મારું પૂછ્યું.
એક ભયંકર અટ્ટહાસ્ય સાથે સૂરજને કોઈ બાઈનો અવાજ સંભળાયો,‘રસ્તો? આ રસ્તો હવે જીવે છે.’
— (મમતા, જાન્યુઆરી ૨૦૧૬) —
– समीरा पत्रावाला
